Rusthof – plek van regionale historie

Begraafplaats Rusthof in Appingedam doet haar naam eer aan: sereen, fraai en volop herdenking van de regionale historie. En het was daar aan de Jukwerderweg niet altijd zo vredig was als nu, want bij de bevrijding van Appingedam is er in 1945 hevig gevochten.

Er zijn op Rusthof de grafstenen te vinden van bekende en onbekende Damsters, oorlogsslachtoffers en anderen, en er is speciale aandacht voor de graven van Molukse KNIL-veteranen. Er lopen regelmatig bezoekers rond, die verhalen met elkaar uitwisselen. Ze hebben het dan over de oorlog en over het verleden van Appingedam. Want de historie ligt in dit geval letterlijk op het kerkhof. Bij het betreden van de begraafplaats is er allereerst het Poortgebouw, een gemeentelijk monument dat een paar jaar geleden door brand zwaar beschadigd werd. Er worden pogingen gedaan het gebouw in ere te herstellen, waarna het mogelijk een museale bestemming krijgt. Bijvoorbeeld ter nagedachtenis aan de tijd dat gejuich en diepe treurnis hand in hand gingen: bij de bevrijding.

Molukkers

Eenmaal door de poort is er de plaquette ter nagedachtenis aan de Molukse overledenen. Ze zijn sinds 2022 opgenomen in de lijst van historische graven van de gemeente Eemsdelta en daarmee worden hun verdiensten erkend. Het gaat om in totaal 103 graven in de gemeente. Oud-Damster Tony Tapilatu heeft de plaquette bij de hoofdingang ontworpen en hij verbeeldt daarin de grillige weg die de eerste generatie Molukkers in Nederland heeft afgelegd. De bijbehorende QR-code ontsluit de historie.

Rusthof is vanaf 1925 de algemene begraafplaats in Appingedam. Eerder waren er het Joods kerkhof, het Monnikskerkhof en De Wierde (beide op De Wierde). Binnen de oude gemeentegrenzen waren er ook nog die in Marsum, Jukwerd, Opwierde en Tjamsweer.

Vrije keuze

We gaan linksom de begraafplaats op. Martinus van Hoorn, goed bekend met de historie van Appingedam, leidt ons rond. We zien vrijwel direct een bijzonder graf van zwart geverfd baksteen. Dat is de plek waar kort na de opening van Rusthof de eerste echtgenote van Evert Rozema, bekend architect, ligt begraven. Van Hoorn: "Je ziet op deze begraafplaats dat er een vrije keuze is in grafmonumenten."

De verscheidenheid is groot. Maar aan de uiterste linkerkant toont de omvang van de gedenktekens de welvarendheid en importantie van de doden. Mr. A.T. Vos, Jan Brons (en zijn kinderen Tjako en Aagtje), Antonie Mensinga, Wieger van den Bos en Pieter Smith liggen er. Van Hoorn: "Smith is de meest onbekende maar misschien wel de grootste ondernemer. Hij was oprichter van busmaatschappij DAM en aan hem dankt Appingedam nog steeds dat het een busstation heeft."

Oprichter DAM

Smith had een rijwielzaak, begon ook met motorfietsen en schafte een verlengde auto aan, waarin acht personen plek hadden. Bestuurder-jurist A.T. Vos zorgde ervoor dat het allemaal goed kwam met de regels en Smith begon op die manier een busbedrijf. Van Hoorn: "De bus had als voordeel vergeleken met de trein dat die overal kwam. Je hoefde zijn hand maar op te steken en de bus stopte."

Jan Brons was de grondlegger van de zelfs beursgenoteerde Brons Motorenfabriek. Zijn dochter Aagtje studeerde in 1918 cum laude af in de scheikunde, op de technische universiteit te Delft. Van Hoorn: "Een
vrouwelijke ‘ir’ was heel bijzonder in die tijd."

Doodgeschoten

Anthonie Mensinga richtte samen met Jacob ter Borg de machinefabriek Ter Borg & Mensinga (later Borga) op. Ze leverden overal in Europa dorsmachines af. Van Hoorn: ,,Tot de combines uit de VS kwamen. Toen was het gebeurd.’’ Wieger van den Bos was directeur van de CID (Cement Industrie Doorbos) en zat in het verzet tijdens WOII. Hij werd op 1 april, vlak voor de bevrijding in 1945, in de deuropening van zijn huis doodgeschoten door de Duitsers.

We lopen door. Op het achterste deel van het kerkhof is zwaar gevochten in de laatste weken van de oorlog. De Canadezen reden met hun voertuigen over het spoor naar Appingedam, en in die tijd was er geen bebouwing aan de westkant van de begraafplaats. De Duitsers verschansten zich achter de grafstenen.

Feest en diep verdriet

Er is op Rusthof een speciale plek voor de katholieke inwoners. Dit deel is gewijde grond en nog steeds actief in gebruik.

Veel van de oorlogsslachtoffers hebben een opvallende erehaag van gedenkstenen gekregen. Het gaat niet om mensen die in het verzet hebben gezeten, maar vooral om slachtoffers uit de laatste maanden van de strijd. Van Hoorn: "Het is waardige plek waar slachtoffers uit een bizar tijdsgewricht worden herdacht. Het wordt snel vergeten, maar in die laatste maanden was er feest om de bevrijding, en tegelijk was er natuurlijk ook intens en diep verdriet."